ΕΝΔΙΑΜΕΣΕΣ ΣΚΕΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ "ΔΙΑΤΟΠΙΑ" (νεωτερικότητα, ουτοπία, ευτοπία και διατοπία), Μέρος Α '

1. Καίτοι η έννοια της "ουτοπίας" εντοπίζεται εν μέρει ως ουσιώδης παράμετρος από πολύ παλιά στον χρόνο σε έργα όπως η Πολιτεία του Πλάτωνος, εν τούτοις μονάχα κατά την νεωτερικότητα λαμβάνει μια μορφή δραστική, τέτοια ώστε να μπορεί να "στοιχειώσει" τα μυαλά διαφόρων οραματιστών και κοινωνικών αναμορφωτών που θα προστρέξουν στην Ουτοπία για να ανιχνεύσουν ένα καλύτερο ή κάλλιστο μέλλον για την ανθρωπότητα.

 2. Η πλατωνική Πολιτεία είναι, -αν θα μπορούσαμε να την χαρακτηρίσουμε με σύγχρονους όρους, σίγουρα καταχρηστικώς αλλά με μια κάποια ουσιαστική αναλογία στους καιρούς μας-, μια "φασιστική" Πολιτεία, τέτοια μπροστά στην οποία το οργουελλιανό όραμα του 1984 κατά ορισμένες πλευρές "ωχριά". Εδώ το άτομο είναι υποχείριο της Πολιτείας, ζει και υπάρχει μονάχα για την ανάπτυξη και την απρόσκοπτη λειτουργία της αλλά και για ένα είδος "συνολικής" ευημερίας. 
Ως προς αυτό το σημείο δεν υπάρχει καμμιά ουσιώδης διαφορά  με ό,τι εξήγγειλε ο ναζισμός στον 20ό αιώνα: "το άτομο είναι τίποτα, η Φυλή είναι τα πάντα" (Χίτλερ).  Απλά εναλλάξτε τους όρους "φυλή" και "πολιτεία" κατά περίπτωση.

Βέβαια, θα ήταν από μία άποψη άδικο να υποβιβάσουμε το σίγουρα "μαύρο" όραμα του Πλάτωνος στο επίπεδο ενός πρώιμου "ναζιστικού" εφιάλτη, ωστόσο, και παρά την εκτίμηση που μπορεί να θρέφει κανείς προς την μεγαλοφυία του Πλάτωνος ως φιλοσόφου, δεν μπορεί να παραβλέψει από την άλλη τα πρωίμως "κοινά" μεταξύ τους στοιχεία στον χρόνο.

3. Η πλατωνική Πολιτεία λοιπόν, κάθε άλλο παρά θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως "ουτοπία" (με την συνηθισμένη ή αναμενομένη ευτοπική έννοιά της), αλλά προσεγγίζει περισσότερο, και παρά τις προθέσεις του εμπνευστή της, ό,τι αποκαλούμε σήμερα δυστοπία.

Αν το άτομο δεν μπορεί να έχει στα χέρια του την ζωή του σε μια εκτενή βουλητική βάση, ο,τιδήποτε και αν του προσφέρει μια Πολιτεία δεν είναι παρά "χρυσό κλουβί". Δεν είναι τυχαίο που ο μεγάλος φιλόσοφος εξορίζει από την Πολιτεία τους ποιητές. Οι τελευταίοι  στο βαθμό που είναι αυθεντικοί, πάντοτε συνιστούν μεγάλο κίνδυνο για την εύρυθμη κανονικότητα και λειτουργία ενός "κοινωνικού συνόλου". Επειδή, ο ποιητής είναι πάντα "αναρχικός" (με την πολύ ευρεία και ποικίλη έννοια), είτε το αντιλαμβάνεται ο ίδιος είτε όχι.

4. Ο Thomas More μερικούς αιώνες αργότερα, με την Utopia του που εξέδωσε κατά το έτος 1516, παράγει ένα παράξενο φεουδαλο-κομμουνιστικό όραμα το οποίο το "εκτυλίσσει" στον Νέο Κόσμο. Αυτή η κοινωνία βασίζεται κατά μείζονα λόγο στην κατάργηση κάθε οικονομικής ανταλλαγής αλλά και σε ένα αυστηρότατο ιεραρχικό σύστημα που υψώνεται καθέτως προς όλο το σύνολο των κοινοτήτων που απαρτίζουν την Utopia. Βασίζεται ακόμα στην καταμερισμένη και πλήρως εξορθολογισμένη αγροτική εργασία αλλ' όμως και στην δουλεία. Επιπλέον, και ειρήσθω εν παρόδω, οι εγκληματίες είναι δεμένοι με χοντρές χρυσές αλυσίδες. Δεν είναι τυχαίο αυτό.

Αν η Utopia του More γινόταν  ποτέ πραγματικότητα, ολόκληρο το ανθρώπινο είδος θα ήταν δεμένο με "χρυσές αλυσίδες". Όχι φυσικά ως εγκληματίες αλλά κατά μεγίστη πιθανότητα ως διανοητικοί "σκλάβοι". Αυτό βέβαια δεν αίρει την αξία του More ως πρωτοπόρου και ως εξόχου ανθρωπιστή φιλοσόφου.

5. Τα ίδια και χειρότερα στο La Città del Sole - Η Πολιτεία του Ηλίου (1602) του Tomaso Campanella που δεν είναι παρά μια εξωραϊσμένη προβολή στο μέλλον του ύστερου Μεσαίωνα και της Αναγέννησης. Πάντως το καθημερινό "τετράωρο" εργασίας που προτείνει ο Campanella θα εμπνεύσει πολλούς σοσιαλιστές που θα ακολουθήσουν μετά από πάνω από δυο αιώνες.

6. Τραγική η κατάσταση στην Νέα Ατλαντίδα (1627) του Francis Bacon. Είναι αδύνατον για κάποιον να διαβάσει το βιβλίο και να μην βαρεθεί σε σημείο απελπιστικό! Μια πλαστή, ανόητη ευτυχία και μια τέτοια τυπολαγνεία και τυπολατρεία ώστε οι εκδηλώσεις ευημερίας και οι τελετές που διαδέχονται η μια την άλλη στο έργο του Bacon να δίνουν την εντύπωση ενός ουτοπικού εφιάλτη και όχι ουτοπικού παραδείσου.

Μα αν πραγματικά μπορούσε να είναι μοίρα του ανθρωπίνου είδους να φτάσει κάποτε στην βακόνειο Νέα Ατλαντίδα, τότε χίλιες φορές καλύτερα ο καπιταλισμός. Τουλάχιστον σε αυτόν τον τελευταίο αν είσαι λίγο τυχερός μπορεί να ζήσεις με έναν κάπως ή πολύ ενδιαφέροντα τρόπο. Στην Νέα Ατλαντίδα του Bacon είσαι καταδικασμένος να είσαι ένα "ευτυχισμένο" φυτό.

7.  Το προβληματικό στοιχείο που εντοπίζεται σε όλες αυτές τις ουτοπιστικές- μελλοντολογικές θεωρήσεις (σίγουρα παρά τις προθέσεις των εμπνευστών τους), όταν παράγουν είτε προβληματικές είτε τραγικά βαρετές αλλά και "φασιστικές" κοινωνίες στο όνομα της απελευθέρωσης του ανθρώπου, είναι ακριβώς αυτό:  το κοινωνικό στοιχείο. 

Αν θέλεις να φτιάξεις μια ευτυχισμένη κοινωνία, τότε να είσαι έτοιμος να έχεις ως μέλη της δυστυχισμένα άτομα.

8. Κοινωνία και άτομο είναι μια αντίθεση που δύσκολα μπορεί να συμφιλιωθεί με τις ανθρώπινες ανάγκες προς μια πραγματικά υγιή και λειτουργική αντίφαση. Οι αναρχικοί στοχαστές (αναρχοκολλεκτιβιστές, αναρχοκομμουνιστές, διαφόροι αναρχοατομικιστές και άλλοι) προσπάθησαν να ξεπεράσουν την αντίθεση αυτή με χίλια δυο εφευρήματα και κοινωνιολογικούς αυτοσχεδιασμούς, όμως,  έως σήμερα τουλάχιστον, δεν μπόρεσαν να φθάσουν κάπου.

Για παράδειγμα: είναι πανεύκολο οι αναρχοκολλεκτίβες να ξεπέσουν από κριτική ανωριμότητα σε ένα νεοφεουδαλικό φασισμό στον 20ό αιώνα και μετά, ενώ το αναρχοκομμουνιστικό όραμα του Κροπότκιν που προκρίνει μια κοινωνία "ευτυχισμένων", διαρκώς "αλληλοβοηθουμένων μυρμηγκιών", μπορεί να συγκινήσει μονάχα ανθρώπους που είναι "μυρμήγκια" στο μυαλό.

9. Οι ουτοπικοί σοσιαλιστές (Σαιν-Σιμόν,Φουριέ, Όουεν) που τόσον εκτιμήθηκαν αλλά και κριτικαρίστηκαν από τον Μαρξ και τον Ένγκελς, δεν είναι παρά στην ουσία η εκλεκτική εξέλιξη ουτοπιστών όπως ο More και ο Campanella στον χρόνο. Οι ουτοπίες τους είναι πολύτιμες μεν ως ανθρωπολογικό υλικό, αλλά δεν θα μπορούσαν να βρουν καλύτερη χρησιμότητα ει μη μόνον ως θεωρητικό λίπασμα στην μαρξιστική θεωρία.

10. Ο Μαρξ ανήγγειλε το πέρασμα από την ουτοπία στην "επιστήμη" του μαρξισμού, ωστόσο το μόνο υπαρκτό αποτέλεσμα μέχρι σήμερα αυτής της θεωρητικής μετάβασης και μεταμόρφωσης ήταν οι σοβιετικές δυστοπίες του 20ού αιώνα. Ακόμα, φυσικά, η μαοϊκή δυστοπία αλλά και η βορειοκορεατική που εμμένει έως σήμερα. 
Ο Μαρξ δεν υπολόγιζε τόσον πολύ το πόσο μπορεί να αλλοτριωθεί μια καλή, υγιής ιδέα όταν πέσει πρώτα στα αυτιά των ανθρώπων και όταν μετά με τα χέρια τους θελήσουν να την εφαρμόσουν. Η Ιστορία σίγουρα έστησε σε αυτόν τον μεγαλοφυή άνθρωπο μια σπάνια φάρσα: 
μια επανάσταση στην Ρωσία ήταν ακριβώς ό,τι δεν ήθελε με κανέναν τρόπο. Αυτό όμως συνέβη και όχι η επανάσταση που προέκρινε ο ίδιος στα αναπτυγμένα καπιταλιστικά κράτη κατά προτεραιότητα. 

Φυσικά ο Μαρξ είχε "θεωρητικό" δίκιο σε αυτό και όχι η  φάρσα της Ιστορίας. Πολύ λίγο κατανοείται στις μέρες μας πως το  έργο του Μαρξ κατά μείζον ποσοστό δεν είναι παρά ένας φόρος τιμής στον ...καπιταλισμό.
Ο κομμουνισμός είναι η φυσική συνέχεια του καπιταλισμού από καθαρά οικονομική άποψη με αυτή την πολύ συγκεκριμένη έννοια: είναι η εσχάτη συνέπεια της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων (χάρις στον καπιταλισμό) που από ένα σημείο και μετά αδυνατούν να αναπτύσσονται κάτω από "αργοπορημένες" παραγωγικές σχέσεις.

Το ζήτημα της επανάστασης, λοιπόν, προκύπτει όχι ως βίτσιο ή ξεσπάθωμα αλλά καθαρά ως αποτέλεσμα της πιθανολογουμένης/υπαρκτής άρνησης κάθε καπιταλιστή να "ανανεώσει" από μόνος του τις παραγωγικές σχέσεις, αυτοκαταργούμενος ο ίδιος.

Αυτή είναι η συχνά παρεξηγημένη ιστορία του μαρξισμού σε λίγες γραμμές.

11. Το όλο θέμα λοιπόν είναι πως η ουτοπία παράγει συνήθως δυστοπία. Να το πούμε και αλλιώς, είναι τελικώς η  μοίρα κάθε ουτοπίας να παράγει δυστοπία και όχι ευτοπία, και γι' αυτό υπάρχουν συγκεκριμένοι λόγοι που αξίζει να τους ανιχνεύσουμε.

12. Καθώς θα προχωράμε, θα χρειαστεί να παραθέσουμε για άλλη μια φορά την έννοια της διατοπίας για να κατανοήσουμε καλύτερα από τη μια το αδιέξοδο στο οποίο οδηγεί η έννοια της "ουτοπίας", όμως από την άλλη και για να χειριστούμε με τον κατ' ευχήν πιο αποτελεσματικό τρόπο τα θετικά αυτής της έννοιας.

(συνεχίζεται)