Το σκάκι από μόνο του συνιστά μια κορυφαία τέχνη, υπό την έννοια ότι μπορεί και συμπυκνώνει τις έσχατες ουσίες της ζωής και της σκέψης σε μια παρτίδα. Στην πραγματικότητα, είναι σύνθεση και υπέρβαση τριών ξεχωριστών μεθόδων και θεματικών μεταξύ τους : της επιστήμης, της τέχνης και του παιγνιδιού.
Εδώ θα μας απασχολήσει κάπως περισσότερο το σκάκι όσον αφορά την καλλιτεχνική του πλευρά, μιας και κατά την γνώμη μου οι αναλογίες, οι εκλεκτικές συγγένειες αλλά και οι εκπλήσσουσες κάποτε ομοιότητες ανάμεσα σε μια σκακιστική παρτίδα και ένα ποίημα είναι κάτι περισσότερο από υπάρχουσες και δρώσες.
Για παράδειγμα, όπως κατά την συγγραφή ενός ποιήματος, αρκεί ένας λάθος στίχος για να καταρρακώσει το υπόλοιπο του γεγραμμένου όσο αξιόλογο και αν είναι, έτσι και στο σκάκι, όσο καλά και αν έχει παίξει ένας παίκτης κατά την διάρκεια της παρτίδας, αρκεί ένα λάθος, ή μια αβλεψία για να καταστρέψει την προσπάθειά του.
Η ακρίβεια της κίνησης είναι τόσο σημαντική στο σκάκι, ώστε κάποτε ομιλούμε περί "λαθών" (ουσιαστικών που οδηγούν στην σημαντική χειροτέρευση της θέσης ενός παίκτη) και άλλοτε περί "ανακριβειών", κινήσεων δηλαδή που χωρίς να συνιστούν λάθη ουσίας, εν τούτοις δεν είναι ακριβείς (που απλά σημαίνει ότι θα μπορούσαν να υπάρξουν καλύτερες ή πιο ακριβείς κινήσεις καθ'εκάστη συγκεκριμένη περίπτωση).
Μπορεί να φαντασθεί κάποιος τι μάθημα υπευθυνότητας και σωστής εννοιολογικής ή ακόμα υπερεννοιολογικής στόχευσης κατά την συγγραφή, θα ήταν για εκατοντάδες και χιλιάδες προχειρολόγους και συναισθηματολόγους ποιητές και "ποιητές" ανά τον κόσμο η καλή ανάλυση μιας παρτίδας σκακιού, ή και περαιτέρω, μια εμβάθυνση στα μυστικά του σκακιού.
Θα μπορούσε άραγε να καταλάβει εξ αυτών κάποιος την διαφορά ανάμεσα σε έναν "λανθασμένο" και έναν "ανακριβή" στίχο, όπως την κατανοεί στις κινήσεις μιας παρτίδας ένας σκακιστής; Είναι κάτι περισσότερο από προφανές πως όχι, δεν αποκλείεται μάλιστα να εκλάβει αμφότερες τις περιπτώσεις ως "ορθές" κιόλας.
Μα, -θα ακουστούν πιθανώς εδώ διαμαρτυρίες- το σκάκι είναι εντελώς ορθολογική τέχνη, ενώ η ποίηση όχι.
Ποιος το είπε;
Κατ' αρχάς είναι αλήθεια πως στην ποίηση το φαντασιακό όπως επίσης και υπερλογικό (και ΟΧΙ ανορθολογικό) είναι στοιχεία κρίσιμα κατά την όλη εκδίπλωση της ποιητικής διαδικασίας, αλλά όχι μόνον.
Αν δεν υπάρχει εν ταυτώ και ένας σκληρός ορθολογικός άξονας να συγκρατεί κάπως το ποίημα από την κατάρρευσή του σε έναν αισθηματολογικό ή ανορθολογικό χυλό που ρέει από το τραπέζι του εκάστοτε γράφοντος, τότε η ποίηση δεν είναι τέχνη αλλά λεκές στο πάτωμα.
Λάθος αντιμετώπιση εξ αρχής κάτι τέτοιο βέβαια, μιας και τελικώς στην ποίηση η Λογική και η Φαντασία είναι εξ ίσου αναγκαίες για την παραγωγή ενός όσο το δυνατόν πιο άρτιου αποτελέσματος.
Στο σκάκι βλέπουμε ακριβώς αυτό: την συνεργασία ανάμεσα στο λογικό-αναλυτικό επίπεδο του παίκτη και το οραματικό-φαντασιακό του στην πιο ιδανική ίσως μορφή: δεν αρκεί να αναλύεις σωστά τις αλυσίδες αιτιότητας που παράγονται από κάθε πιθανή ακολουθία κινήσεων σε μια δεδομένη θέση· πρέπει ακόμα να τις οραματιστείς πάνω στην σκακιέρα με τον πλέον ακριβή αναπαραστατικό τρόπο (το "μέτρημα" όπως λέμε στη σκακιστική γλώσσα). Και ακόμα πρέπει να φανταστείς τις πιο "απίθανες" ενδεχομενικότητες σε αυτές τις ακολουθίες, ούτως ώστε να έχεις περισσότερες πιθανότητες επιτυχούς έκβασης του παιγνιδιού σου κατά την διάρκεια της παρτίδας.
Γιατί στο σκάκι, όπως και στην ποίηση, οι προθέσεις δεν έχουν καμμιά σημασία, και ούτε είναι δυνατόν αυτές οι τελευταίες να εξωραίσουν ή να υποβιβάσουν την όλη σκακιστική ή ποιητική και καλλιτεχνική διαδικασία αντίστοιχα.
Όπως άλλωστε και σε κάθε τι στη ζωή, έτσι και στις δύο αυτές τέχνες είναι το αποτέλεσμα που μετράει.
Σε κάθε περίπτωση, αυτές οι σκέψεις εδώ μπορεί να αποτελέσουν εκκίνηση για μια εκτενέστερη συγκριτική-αναλογική μελέτη στο παρόν ιστολόγιο ανάμεσα σε σκάκι και ποίηση.
Προς το παρόν, ας αρκεσθούμε να παρακολουθήσουμε δύο βίντεο που παρατίθενται κατωτέρω και έχουν να κάνουν τόσο με την σύγχρονη εποχή του σκακιού όσο και με την πιο περασμένη (και όσο να' ναι ρομαντικότερη και "ηρωικότερη").
Στο πρώτο βίντεο παρουσιάζεται μια παρτίδα blitz (ήτοι σκακιστική παρτίδα πολύ συντόμου χρόνου· στην συγκεκριμένη περίπτωση ο χρόνος σκέψης που διατίθεται σε κάθε παίκτη για ολόκληρη την παρτίδα είναι πέντε λεπτά), ανάμεσα σε δυο κορυφαίες νέες σκακίστριες της εποχής μας, την Ρωσσίδα Alexandra Kosteniuk, πρώην παγκόσμια πρωταθλήτρια γυναικών και την Γαλλίδα (γεννημένη ως Ρωσο-αρμένια αλλά με την γαλλική υπηκοότητα εδώ και μερικά χρόνια) Almira Skripchenko.
Σχολιάζει η Alexandra Kosteniuk.
Και στο δεύτερο βίντεο παρουσιάζεται μια παρτίδα-κομψοτέχνημα του μεγάλου Αμερικανού σκακιστή του 19ου αιώνα, Paul Morphy (δύσκολα να βρει κάποιος ανάμεσα στις παρτίδες του μία που να μην συνιστά έργο τέχνης).
Ο Morphy είναι από τους πλέον αγαπημένους μου σκακιστές. Πριν από τρία χρόνια ξεκίνησα να γράφω την ποιητική ενότητα "Μόρφυ", λαμβάνοντας ως μοντέλο την ζωή του Αμερικανού σκακιστή και χρησιμοποιώντας διάφορα περιστατικά της καρριέρας του για να χτίσω μια τρόπον τινά "προμηθεϊκή αλληγορία" του δημιουργικού ανθρώπου. Εκείνο τον καιρό, η μορφή του Morphy μου φάνηκε η ιδανικότερη για τον συγκεκριμένο σκοπό. Ακόμα και σήμερα έχω βέβαια την ίδια γνώμη.
Στην παρακάτω παρτίδα το γνωστό, ιδιαίτερα θεαματικό, στυλ του Morphy (με τα λευκά στην παρτίδα), κάνει και εδώ την εμφάνισή του, το λιγότερο καταπλήσσοντας τον θεατή.
Είναι πολύ αμφίβολο, αν ο αντίπαλός του κατάλαβε από πού "του ήρθε", καθώς από ένα σημείο και μετά η τέχνη του Morphy είναι τόσο άφθαστη που στην κυριολεξία ζαλίζεται κανείς καθώς την παρατηρεί και ξεχνάει ακόμα και να σκεφθεί!
