Προτού ωστόσο προχωρήσουμε
στην ανίχνευση του "πραγματικού" μέσα από αυτό το μεγάλο θέατρο της
ύπαρξης και της ζωής που μας "πείθει" πάντοτε ότι παρά τις αλλαγές του
κάτι παραμένει "ίδιο", αξίζει να εξετάσουμε όσο περισσότερο μπορούμε κάθε πιθανή περαιτέρω αντίρρηση περί της "διάσωσης" ή όχι της Αρχής της Ταυτότητας.
Κατ' αρχάς, οφείλω να επισημάνω, πως σκοπός
αυτής της μελέτης, δεν είναι να απομακρύνει ή να αφοπλίσει φιλοσοφικά την Αρχή της Ταυτότητας από κάθε λειτουργία της, στο βαθμό που η ίδια συνιστά από
πολλές απόψεις μία κατάκτηση, τέτοια, που χωρίς αυτήν, όπως ήδη εδηλώθη,
δεν θα ήταν δυνατή καμμία ζωή (τουλάχιστον κοινωνικοποιημένη) και η
επικοινωνία μέσω της γλώσσας θα ήταν προβληματική αν όχι αδύνατη. Παρ' όλ'
αυτά ωστόσο, και στο βαθμό που θέλουμε να συλλάβουμε βαθύτερες
αλήθειες, δεν μπορούμε παρά να καταδείξουμε τα πολύ σχετικά όρια αυτής της Αρχής που
είναι κυρίως πρακτικά, και μέσα από την θεωρητική υπέρβασή της να δούμε
που είναι εκείνο το "πραγματικό" που κάθε άλλο παρά η ίδια διασφαλίζει.
Αντίρρηση πρώτη: η Αρχή της Ταυτότητας όταν
εφαρμόζεται στα πράγματα, τότε όντως καθίσταται προβληματική, θα πρέπει όμως να την εκλαμβάνουμε πως αφορά μόνον τις έννοιες των πραγμάτων και όχι
τα πράγματα. Έτσι ο "άνθρωπος" ή το "αντικείμενο" που θα πρέπει να
μας απασχολεί εδώ δεν είναι ο συγκεκριμένος άνθρωπος ή το συγκεκριμένο
αντικείμενο καθε φορά, αλλά οι έννοιες του ανθρώπου και του αντικειμένου.
Απάντηση:
Αν εκλάβουμε ότι η Αρχή της Ταυτότητας πρέπει να αφορά μόνον το αναλλοίωτο των
εννοιών, τότε πρόκειται για δώρον άδωρον.
Η έννοια, δεν είναι
τίποτε άλλο από ιδέα, που εξάγουμε είτε από την αισθητηριακή εμπειρία είτε
από το μυαλό μας. Κατά συνέπεια, αν θελήσουμε να πούμε ότι μια ιδέα δεν
είναι κάτι πέρα από τον εαυτό της την στιγμή που είναι ήδη διαφορετική
από εκείνο που την προξένησε (η θέα ενός ή πολλών ανθρώπων δημιουργεί
την έννοια "άνθρωπος" ως ιδέα που ανήκει στα genera, στις γενικές έννοιες δηλαδή που μέσα από την ενική διάστασή τους αφορούν κάτι το πληθυντικό, δηλαδή, πολλούς ανθρώπους μαζί),
είναι κάτι άτοπον. Εκτός αν θεωρήσουμε ότι η ιδέα συμπίπτει με το
αντικείμενό της. Όμως κάτι τέτοιο δεν ισχύει στο βαθμό που μπορούμε να κατακρατήσουμε την ιδέα στο μυαλό μας και να την ανακαλούμε στην μνήμη μας ακόμα και αν η θέα του
αντικειμένου που την προξένησε έχει παύσει.
Και όσον για τις ιδέες που
δεν πηγάζουν από την αισθητηριακή εντύπωση αλλά από το μυαλό μας, σε αυτήν την περίπτωση είναι ακόμα περισσότερο άτοπον να πούμε ότι οι ιδέες πρέπει να ισούνται με τον εαυτό τους
κάθε φορά, τη στιγμή που είναι αμφίβολο αν υπάρχουν δυο άνθρωποι στον
κόσμο για παράδειγμα που έχουν την αυτήν αντίληψη περί της ιδέας της
"δικαιοσύνης"! Αν όμως, πρέπει να ισούνται μεταξύ τους μόνον στο δικό μας μυαλό, τότε, ούτε
αυτό μπορούμε να πούμε πως συμβαίνει, γιατί σπάνια διατηρούμε τις ίδιες ιδέες κάτω από τις
λέξεις που τις ονοματίζουν.
Ομιλούμε, συνεπώς στην δεύτερη περίπτωση
για κάτι (ιδέες που σχηματίζουμε στο μυαλό μας και όχι από την
αισθητηριακή εμπειρία) που γεννιέται "αλλαγμένο" σχεδόν εξ
αρχής.
Επομένως, αν δεχθούμε πως η Αρχή της Ταυτότητας πρέπει να
εφαρμόζεται μόνο στις έννοιες και όχι στα πράγματα, αυτό όχι μόνο δεν
συντηρεί κάποια απόλυτη αλήθεια της Αρχής της Ταυτότητας, αλλά τουναντίον την
κάνει ακόμα πιο σχετική.
Δεν θα πρέπει ακόμα να μας διαφεύγει, πως όταν
λέμε "άνθρωπος", δηλώνουμε μια υπόσταση που εν πολλοίς μας είναι άγνωστη
(για να θυμηθούμε τον John Locke όπως το θέτει πολύ ωραία στο "An Essay Concerning Human
Understanding"). Οι ιδιότητες εκείνες που συναθροιζόμενες μας δίνουν την
έννοια του ανθρώπου δεν είναι "πραγματικές" ουσίες, αλλά καθαρά
ονομαστικές. Παρατηρούμε κάποιες ιδιότητες, μερικές και όχι όλες τις
οποίες δεν γνωρίζουμε, και σε αυτές τις πολύ μερικές εντύπωσεις και ιδέες δίνουμε
συνολικά το όνομα "άνθρωπος". Η υπόσταση ομως του ανθρώπου μας διαφεύγει.
Δεν ξέρουμε ΠΟΥ ακριβώς "κατοικούν" αυτές οι ιδιότητες που προσπίπτουν
στην αισθητηριακή εμπειρία μας. Και στο βαθμό που δεν το ξέρουμε, η
έννοια "άνθρωπος" είναι εξαιρετικά ασταθής ή υπόκειται σε αλλαγές.
Αντίρρηση δεύτερη:
μπορεί ωστόσο να υπάρχει ένα πολύ ουσιαστικό και αδιαφιλονίκητο κριτήριο
της προσωπικής ταυτότητας του ανθρώπου και αυτό δεν είναι άλλο από την
αυτοσυνείδηση. Δηλαδή, παρά τις αλλαγές μου, έχω συνείδηση ότι γεννήθηκα
σε μια ορισμένη στιγμή του χρόνου, και έχω συνείδηση ακόμα πως όλα αυτά
τα γεγονότα του βίου που ανακαλούνται στην μνήμη μου, όποτε εγώ το
θελήσω, ανήκουν σε μένα τον ίδιο και όχι άλλον.
Απάντηση: Η αιτίαση αυτή, διατυπωμένη από τον John Locke,
κατά την γνώμη μου, ενώ προσφέρει ένα πρακτικό πλαίσιο διατήρησης μιας
ενότητας του ανθρώπου ως κοινωνική και νομική ύπαρξη κυρίως, και άνευ
του οποίου καμμία στοιχειωδώς πολιτισμένη ζωή δεν θα μπορούσε να θεωρηθεί δυνατή,
δεν επιλύει ωστόσο το θέμα της ανεύρεσης ενός αλανθάστου κριτηρίου της
προσωπικής ταυτότητας. Και αυτό για τον εξής λόγο: η αυτοσυνείδηση
χάνεται κατά την διάρκεια του ύπνου. Αν η αυτοσυνείδηση ήταν
αναμφισβήτητο κριτήριο της προσωπικής ταυτότητας, τότε πολύ απλά, θα
είχαμε συνείδηση ότι είμαστε εμείς οι ίδιοι πάντοτε τη στιγμή που κοιμόμαστε! Εάν αυτό
δεν συμβαίνει -και δεν συμβαίνει- τότε ΠΟΙΟΣ ακριβώς κοιμάται εκείνην τη
στιγμή, αν δεν έχουμε συνείδηση ότι είμαστε εμείς και συνεπώς παύει
κάθε έννοια προσωπικής ταυτότητας να ισχύει;
Αν δεχθούμε-σύμφωνα με τον
Locke- πως αν έχω συνείδηση του εαυτού μου τότε είμαι ο ίδιος, τότε κατά
τη στιγμή του ύπνου που δεν έχουμε συνείδηση του εαυτού μας, είναι
δυνατόν να είμαστε οι "ίδιοι";
Άρα η αιτίαση του Locke, καίτοι
χρήσιμη αναμφίβολα όσον αφορά την απόδοση ενός "μέτρου" προσωπικής
ταυτότητας για την ίδια την συνοχή της ατομικής και κοινωνικής ζωής, δεν
μπορούμε να πούμε ότι ισχύει.
Αντίρρηση τρίτη: ναι, αλλά ο άνθρωπος θα πρέπει να λαμβάνεται ότι είναι ο ίδιος με τον εαυτό του σε μία κάθε φορά δεδομένη στιγμή.
Απάντηση: Και πάλι δώρον άδωρον και όχι μόνον άδωρον αλλά και άτοπον, επειδή η έννοια "ίδιος" δεν έχει νόημα σε "μία" στιγμή. Για να μπορεί να υπάρξει το ενδεχόμενο του ιδίου ή όχι, χρειάζονται τουλάχιστον δύο στιγμές.
Αντίρρηση τετάρτη: μα, θα πει κάποιος, αν μη τι
άλλο, απομένει αυτό το ίδιο γεγονός της γέννησής μας, ότι δηλαδή εμείς
οι ίδιοι που είμαστε και τώρα και αναφερόμαστε ως ο άνθρωπος με το όνομα
χ ή ο άνθρωπος με το όνομα ψ, ήταν που γεννήθηκαν σε μια δεδομένη
στιγμή του χρόνου. Κατά συνέπεια, δεν μπορούμε παρά, στο βαθμό που μας
αποδίδεται μια γέννηση και όχι δύο ή πολλές στο χρόνο, να είμαστε οι
ίδιοι.
Απάντηση: Η σκέψη αυτή όμως πάλι δεν διασώζει την Αρχή της Ταυτότητας
στο βαθμό που μπορεί να πει κάποιος το εξής: η γέννηση είναι ένα συμβάν από τα πολλά συμβάντα της ζωής.
Το ότι "κάποιος" γεννήθηκε" τότε, αυτό δεν εγγυάται ipso facto πως θα συνεχίσει να παραμένει ο ίδιος και τώρα.
Αν θα έπρεπε μόνο και μόνο
για το συμβάν μιας αποδιδόμενης σε μας γέννησης στο χρόνο, να είμαστε οι "ίδιοι"
τώρα ή μετά την παρέλευση κάποιου χρονικού διαστήματος, τότε πολύ απλά θα
έπρεπε να συνεχίσουμε να είμαστε βρέφη και όχι ενήλικες.
(συνεχίζεται)
