Δεν θα ήταν υπερβολή αν έλεγε κανείς πως ο Franz Kafka υπήρξε ο άνθρωπος-κλειδί για την κατανόηση του 20ού αιώνα σε όλες τις εκφάνσεις του. Ήταν ο πρώτος (τουλάχιστον στην λογοτεχνία) που είδε τόσο καθαρά την βαθμιαία αποξένωση του ανθρώπου από κάθε ουσία ζωής και την μετατροπή του σε ένα σύγχρονο res vocale μιας αδιέξοδης γραφειοκρατικής κοινωνίας, η οποία μπορεί να συντηρείται και να αναπαράγεται μόνον χάρις στην ομοιομορφία και την μαζικοποίηση της μετριότητας, στο όνομα μάλιστα των "δικαιωμάτων" ή της "ανάπτυξης" του ατόμου.
Από αυτή την άποψη ο Kafka υπήρξε επίσης ένας μεγάλος προφήτης για τις τραγωδίες του αιώνα που θα ακολουθήσουν λίγο αργότερα από την εποχή του. Η "απ-ανθρωποποίηση" του ανθρώπου, η ολοκληρωτική εξάρτησή του από μιαν απρόσωπη όσο και υπερσυγκεντρωτική αρχή με χαρακτηριστικά θεολογικής καρικατούρας και κρατικής-υπαλληλικής υπερσυσσώρευσης ελέγχου των ανθρωπίνων στα χέρια της, θα βρει την πιο συντριπτική της έκφραση στη πραγματικότητα στα ναζιστικά lager του Β΄Παγκοσμίου Πολέμου. Όπου το εφιαλτικό σύνθημα στην είσοδο του Auschwitz-Birkenau "Arbeit macht frei" φαντάζει σαν η μεγαλύτερη γκροτέσκα ειρωνεία στην ιστορία της ανθρωπότητας αν αναλογιστεί κανείς τι συνέβαινε εκεί. Ποτέ άλλοτε δεν ήταν τόσο φανερή η σύνδεση του γκροτέσκου με τα εν δυνάμει φυσικά και διανοητικά εγκλήματα της γραφειοκρατίας, και ο Franz Kafka, ήδη πολύ πρώιμα δείχνει να το αντιλαμβάνεται αυτό στο έργο του.
Στο Auschwitz-Birkenau άλλωστε, ο θάνατος, απόρροια μιας γραφειοκρατικής απόφασης τελείτο εξ ίσου γραφειοκρατικά, αποπροσωποποιημένα και αυτοματικά, σαν μοίρασμα συσσιτίου. Και αυτό είναι που σοκάρει περισσότερο και από τον αριθμό των θυμάτων.
Είναι η ίδια διαδικασία απο-προσωποποίησης που στηλιτεύεται μεγαλοφυώς και προφητικώς και στα έργα του Εβραίου συγγραφέα της Πράγας. Διαδικασία η οποία κρύβει βαθύτερες ζυμώσεις στους κόλπους των συγχρόνων κοινωνιών.
Στην πλέον διεθνοποιημένη και χρηματιστηριακή εποχή του καπιταλισμού η "προσωπικότητα" του ατόμου ολοένα υποχωρεί προς όφελος μιας "πλασματικής" ή "φαντασιακής" ατομικότητας. Με παράλληλο τρόπο που η υπερσυσσώρευση κεφαλαίου και οι επενδυτικές απαιτήσεις δεν μπορούν παρά να οδηγούν σε υπερσυσσώρευση πλασματικού χρήματος και συνακόλουθη καταστροφή του.
Ποτέ άλλοτε οι άνθρωποι δεν ήταν τόσο "όμοιοι" μεταξύ τους, σκιές ανθρώπων-αριθμών (πράγμα που από τη μεταφορά του λόγου θα περάσει στην ωμή πραγματικότητα στο Auschwitz-Birkenau με τους αριθμούς-"σημάδια" που έφεραν οι κρατούμενοι στα χέρια τους...) ή με μονογράμματα επίθετα όπως στα έργα του Kafka, (ως εάν το όνομά τους να μην είχε πλέον σημασία, μιας και η μοναδικότητα του ήρωα θα μπορούσε να αναπαραχθεί ακριβώς από τον οποιονδήποτε...) και ακριβώς γι' αυτό τόσο βαθιά φενακισμένοι στην ψευδαίσθηση και κομπορρημοσύνη μιας ατομικότητας η οποία αναπαραγόταν σε εκατομμύρια ολόιδια αντίτυπα κάθε μέρα...
Για να φτάσουμε βέβαια στην πιο πρόσφατη εποχή, όπου η προσωπικότητα είθισται να αντικαθίσταται πλήρως από την παράνοια και εφιάλτη του πλαστού και "εξιδανικευμένου" ηλεκτρονικού-διαδικτυακού προσωπείου.
Η εποχή της βιομηχανικής επανάστασης του καπιταλισμού εξήρε την προσωπικότητα, ως ενεργό, δρώσα ατομικότητα, ως όρο απαιτούμενο για την τυχοδιωκτική-επική εξάπλωση του κεφαλαίου σε κάθε σφαίρα της κοινωνικής ζωής και σε κάθε γωνιά της υδρογείου. Στον εικοστό αιώνα ωστόσο, η ατομικότητα έχει ήδη μετατραπεί σε ένα άδειο πουκάμισο, που μπορεί να το φορέσει ο καθείς. Και ταυτόχρονα να νομίζει ότι είναι ο μοναδικός άνθρωπος στο κόσμο που το φορά...
Ο Κafka συλλαμβάνει αυτή την αντίφαση ως απώλεια του "άλλου", και σε τελική ανάλυση ως απώλεια του εαυτού. Στο βαθμό που ο άνθρωπος απο-προσωποποιείται, απ-ανθρωποποιείται, τότε πάσα επικοινωνία με τον "άλλον" και τον εαυτό του εκλείπει και τη θέση της παίρνουν η αμηχανία και ο φόβος, ο φόβος πρωτίστως έναντι στον Νόμο, που ως απρόσωπη αρχή διαιωνίζει και "ασφαλίζει" τις φενάκες της "μοναδικότητας" πληθυσμών και πληθυσμών απροσώπων προσώπων ...
Στο έργο του Kafka, ενυπάρχει μονίμως ως αίτημα αυτή ακριβώς η αναζήτηση του "άλλου" ως μια αντανάκλαση της βαθύτερης επιθυμίας για αναζήτηση του εαυτού. Η συνάντηση ωστόσο με τον "άλλον- ταυτόν" πάντα διακόπτεται ή υπονομεύεται από μιαν "αρχή εξουσίας", η οποία όχι σπάνια φαντάζει αμήχανη μπροστά στην ίδια την εξουσιαστική δύναμή της. Το "κενό νόμου", σε μια εποχή αύξουσας γραφειοκρατικoποίησης και σοβαρών κλυδωνισμών του χρηματοπιστωτικού συστήματος από έναν προηγηθέντα παγκόσμιο πόλεμο, που δέχεται μια κοινωνία της "αφθονίας" από τη μια και της "μαζικής πείνας" από την άλλη στην πιο γκροτέσκα αντίφασή της, είναι το κενό που αφήνει ο ίδιος ο Νόμος στην ολική του υπόσταση.
Ο Νόμος τόσο με την θεολογική όσο και με την πολιτική του έννοια είναι περιορισμός, και ο Kafka το γνωρίζει καλά. Γνωρίζει ακόμα πως είναι Φόβος, ο φόβος μέσα στα έγκατα του ιδίου του Νόμου, ο ίδιος Φόβος που διαπνέει την Τορά και τις συνθήκες του Γιαχβέ με το Ισραήλ.
Είναι περισσότερο από βέβαιο πως η ιουδαϊκή κουλτούρα ενυπάρχει στο έργο του μεγάλου Τσεχογερμανοεβραίου όχι άμεσα, όχι δηλωτικά, άλλα ως το σπέρμα για την κατανόηση της εποχής του και των πέραν αυτής. Ο Νόμος στον Kafka είναι πάνω απ'όλα μια διαδικασία "αποξένωσης" του ανθρώπου , σε τέτοιο βαθμό όσο αποξενωμένος ένοιωθε και ο ίδιος από τον βιολογικό πατέρα -"νόμο" του.
Ο άνθρωπος είναι εγκλωβισμένος όχι μόνο στις εντολές, αλλά ακόμα μπορεί να εγκλωβιστεί και στο κενό που αφήνει η παράβαση των εντολών.
Aπό αυτή την άποψη το μεγαλοφυές υπερπραγματικό χιούμορ του Kafka δείχνει να του προσφέρει την κύρια αγχολυτική δυνατότητα για την υπέρβαση μιας ριζικής αντινομίας: τον περιορισμό και το αδιέξοδο του Νόμου από τη μια, αλλά και την αδυναμία για την συγκρότηση οποιαδήποτε "ανθρώπινης κατάστασης " χωρίς αυτόν.
Ταυτόχρονα όμως, δεν υπάρχει Νόμος που να μην είναι πρόκληση για την παράβαση. Από μία άποψη το έγκλημα είναι γέννημα του νόμου, κάτι στο οποίο μπορούν να ομονοούν τόσο ο εκκεντρικός Μαρκήσιος de Sade στη "Φιλοσοφία της Κρεβατοκάμαρας" του, όσο και, παραδόξως, ο απόστολος Παύλος όταν δηλώνει:
"νόμος δὲ παρεισῆλθεν ἵνα πλεονάσῃ τὸ παράπτωμα"
(Ρωμ. 5,20)
Κατά συνέπεια το έργο του Kafka φαντάζει όχι απλά ως μια διαμαρτυρία και έγερση απέναντι σε μια κοινωνική γραφειοκρατία , αλλά πρωτίστως και κυρίως απέναντι σε μια "κοσμολογική-θεολογική" γραφειοκρατία της οποίας η πρώτη είναι απόρροια.
Ο Kafka δείχνει να συναισθάνεται ότι η "υπακοή" στο "Νόμο" (με την πιο αφηρημένη έννοιά του) είναι η ρίζα της αποξένωσης του ανθρώπου από την ουσία του και από την ίδια την ζωή ακόμα.
Ο άνθρωπος εκείνος που "αποδέχεται" μια νόρμα ζωής, μια έτοιμη "συνταγή" γι αυτόν, απαλλάσσεται μεν από πολλές προσαρμοστικές σκοτούρες , αλλά δεν μπορεί μετά εύκολα να προσαρμοστεί στον ίδιο τον εαυτό του.
Σώζει την ψυχή του αλλά χάνει τον εαυτό του.
Αντίθετα, ο άνθρωπος της ανυπακοής χάνει την ψυχή του για να σώσει τον εαυτό του.
Όμως το κενό υπαρξιακής εξουσίας που αφήνει η ανυπακοή δεν καλύπτεται αυτονόητα μέσα από την αρνητική διαλεκτική της.
Και κάτω από αυτό το πρίσμα μπορεί να καταλάβει κάποιος και την θέση του Kafka στην εποχή του και στον περίγυρό του. Ένας παρίας στην κυριολεξία, ένας πλάνητας της σκέψης και της αμφισβήτησης ο οποίος δεν μπορούσε να βρεί καμμία θέση κάτω από κανέναν ήλιον...Για την εβραϊκή κοινότητα που απλά τον ανεχόταν υπήρξε ένα "μαύρο πρόβατο", και για την υπόλοιπη κοινωνία ένας "ανεπίκαιρος" άνθρωπος, ένα sui generis "γρανάζι" που φάνταζε να μην λειτουργεί τόσο εύρυθμα όσο τα υπόλοιπα γρανάζια...
Όντας μέσα στην βαθύτερη ουσία κάθε ρόλου, αδυνατούσε να πραγματώσει ο ίδιος έναν νόμιμο ρόλο για τον εαυτό του... Καμμία "στέγη" δεν μπορούσε να τον φιλοξενήσει, καμμία "γη" δεν μπορούσε να τον υποδεχθεί.Και όντας από τους ελάχιστους ανθρώπους που διερεύνησε συστηματικά την απομόνωση του ανθρώπου από τον εαυτό του, απομονώθηκε ο ίδιος από την κοινωνία της σύμβασης και της μετριότητας.
Και καμμία προστασία δεν θα μπορούσε να βρει ο ίδιος πίσω από μια ιδιότητα , έναν χαρακτηρισμό, μια "ταυτότητα". Η έλλειψη ταυτότητας σε έναν κόσμο χωρίς ταυτότητα πλέον μέσα σε αυτήν την ολοκληρωτική και "απολυταρχική" ταυτότητά του, εκείνη της ισοπέδωσης κάθε "διαφοράς" , θυμίζει τηρουμένων των αναλογιών λίγο τον μετά επιγνώστου αυτοδικαιώσεως αυτοσαρκασμό ενός άλλου μεγάλου Εβραίου, εκείνου που ο κορυφαίος μαέστρος Hans von Bülow θα αποκαλούσε κάποτε " ο Michelangelo του πιάνου", του Anton Rubinstein":
"Οι Ρώσοι με αποκαλούν Γερμανό, οι Γερμανοί Ρώσο, οι Ιουδαίοι με αποκαλούν Χριστιανό, οι Χριστανοί Ιουδαίο. Οι πιανίστες με αποκαλούν συνθέτη ενώ οι συνθέτες πιανίστα. Οι κλασσικιστές με θεωρούν φουτουριστή, και οι φουτουριστές αντιδραστικό. Το συμπέρασμά μου είναι πως δεν είμαι μήτε ψάρι μήτε πετεινό του ουρανού - απλά ένα αξιολύπητο άτομο."
(Anton Rubinsteins Gedankenkorb 1897, S. 422)
Το να μην είσαι ούτε ψάρι, ούτε πετεινό του ουρανού, μα μήτε και θηρίο της γης, αυτή ήταν η δραματική και "αξιολύπητη" ευλογία του Kafka. Ένας απόλυτα "ξένος" που κατέστη "ξένος" στην προσπάθειά του να ξεπεράσει κάθε διαδικασία "αποξένωσης" του ανθρώπου.
Πώς μπορεί να ζήσει κανείς σε ένα περίκοσμο τον οποίο έχει υπερβεί προ πολλού; Μπαίνει ξανά το δίλημμα του Νόμου και της σύμβασης, και ο Kafka φαίνεται πως δεν είχε πλέον τις απαιτούμενες ψυχικές δυνάμεις να παίξει ένα παιγνίδι συμβίωσης με την πραγματικότητα του καιρού του, έχοντάς την ήδη αφήσει κατά πολύ πίσω του ως καλλιτέχνης, και όσον αφορά τις έσχατες συνέπειές της, πολύ μπροστά του ως προφήτης.
Ο δε λογοτεχνικός περίγυρος του τον αγνόησε επιδεικτικά. Ελαχιστότατες σύντομες ιστορίες του είδαν το φως της δημοσιότητας όταν ζούσε, - το έργο του βασικά παρέμεινε ανέκδοτο καθ'όλη την διάρκεια της ζωής του.
Ο ίδιος από την άλλη δεν φάνταζε να έχει σε τόσο μεγάλη εκτίμηση αυτό το έργο (γνωστοί είναι οι σκωπτικοί αστεϊσμοί του εν προκειμένω στον καρδιακό φίλο του Max Brod, όσο δε και η επιθυμία του να κάψει τα χειρόγραφά του - ευτυχώς ο Max Brod τον παράκουσε).
Αυτό είναι περισσότερο συγκλονιστικό απ'όσο αναγιγνώσκεται. Είναι ο περιπλανώμενος-ακινητοποιημένος Ιουδαίος σε ένα γραφείο και μια στοίβα χαρτιά που θέλει όμως να κάψει. Ο άνθρωπος που θέλοντας να "ξεφύγει" από την εποχή του έφτασε ακριβώς γι' αυτό στο βυθό της.
(πρωτοαναρτήθηκε ως συνεισφορά στο χώρο των σχολίων του ιστολογίου της εκλεκτής φίλης Νανάς Τσόγκα)
Συνήθως όταν ακούμε τη λέξη "πρωτοπορεία" στο χώρο της τέχνης, ενστικτωδώς και ακαριαίως ανατρέχουμε πρώτα στις πρωτοπορείες του πρώτου ημίσεως του 20ού αιώνα (ντανταϊσμός, φουτουρισμός, σουρρεαλισμός κ.λπ.), ξεχνώντας προς στιγμήν πως αυτός ο όρος φωτίστηκε από πράξεις και έργα σε κατ'εξοχήν περασμένους αιώνες...
