Έτος 1937 στην Σοβιετική Ένωση, έναν χρόνο μετά από την έναρξη των περιβόητων, κακόφημων "Δικών της Μόσχας" και τα πάντα στον κόσμο της Αισθητικής και της Τέχνης εδώ έχουν ως μέτρο τους όχι κάτι περισσότερο από την επαρχιώτικη μουστάκα του Στάλιν.
Ο Shostakovich όντας ήδη στο στόχαστρο της γραφειοκρατίας και συχνά επισύροντας απ' αυτήν αιτιάσεις και μομφές περί "πολυπλοκότητας" και "φιλοδυτικών τάσεων στη τέχνη" αναγκάζεται να προσποιηθεί ότι συμβιβάζεται με τις απαιτήσεις των απλοποιημένων εγκεφάλων του Κρεμλίνου.
Ένα βαθύτατα απάνθρωπο καθεστώς από την πλευρά του δεν μπορεί σε αυτή την περίπτωση να συμβιβαστεί με τίποτε λιγότερο από την δημόσια, έμπρακτη "μεταμέλεια" ενός ιδιαίτερα έξυπνου και ταλαντούχου συνθέτη όσον αφορά τις "αισθητικές" θέσεις του και την επιβαλλόμενη μεταστροφή τους σε πιο "απλές", "ηρωικές" φόρμες του σοσιαλιστικού ρεαλισμού που θα εξυμνούσαν φυσικά τον δικτάτορα καθώς και την υποτιθέμενη πάλη του σοβιετικού λαού για ένα καθαρά "σοβιετικό" μέλλον στον αντίποδα του "αστικού" κόσμου.
Η 5η Συμφωνία εγράφη λοιπόν ως μια απόπειρα κατευνασμού των σοβιετικών γραφειοκρατών και αποκατάστασης της δημοφιλίας του συνθέτη στο πλατύτερο κοινό.
Όμως κάθε άλλο παρά ήταν και ένας ουσιαστικός συμβιβασμός. Αν και σαφώς κατευθυνόμενη προς μια περισσότερη "απλοποίηση" η συμφωνία αυτή απείχε ωστόσο μακράν από το να ορίζει ένα έργο σοσιαλιστικού ρεαλισμού.
Η θλιπτική ατμόσφαιρα είναι πανταχού παρούσα, ενώ τα "θριαμβικά" μέρη έχουν εντονότατα παρωδιακή υπόσταση, ιδιοφυώς αμφιλεγόμενη και αμφισημαίνουσα ούτως ώστε να είναι δυνατόν να εκληφθούν και ως "ειλικρινή" από τους πιο ακατέργαστους εγκεφάλους.
Ακούστε για παράδειγμα το "θριαμβικό" march στο πρώτο μέρος:
είναι αδύνατον να αποκρύψει την τάση αυτοπαρωδίας του· περισσότερο ορίζει μια γελοιογραφική καρικατούρα του τυράννου παρά μια ηρωική εξύμνησή του, αν και ένας βλαξ θα μπορούσε κάλλιστα να το εκλάβει με αυτόν τον δεύτερο τρόπο .
Είναι αδύνατον για έναν πραγματικό καλλιτέχνη να υποκριθεί πλήρως και να κρύψει την πραγματική ταυτότητά του, όσες ισχυρές και αν είναι οι πιέσεις που δέχεται από τον περίγυρό του ή από ένα καθεστώς που δεν καταλαβαίνει τίποτε άλλο ει μη την γλώσσα των "συνθημάτων" και την "αναμορφωτική πειθώ" των γκουλάγκ (βλ. σχετικά και ένα παλαιότερο κείμενο στο Century Camera II : "SHOSTAKOVICH: Η σοβιετική γάτα του Schrödinger" που έχει να κάνει με αυτό το επικίνδυνο παιγνίδι λεπτής ισορροπίας που ήταν αναγκασμένος να παίζει ο συνθέτης με τους γραφειοκράτες προκειμένου όχι μόνο να διασφαλίσει μια -πολύ σχετική- καλλιτεχνική ελευθερία, αλλά, προπάντων, αυτήν την ίδια την ζωή του!).
Όμως, όχι και τόσο παραδόξως, οι σοβιετικοί γραφειοκράτες έμειναν πλήρως ικανοποιημένοι από την 5η Συμφωνία για τον απλούστατο λόγο ότι ήταν ηλίθιοι και δεν κατάλαβαν την παράλληλη, αρκούντως "υπονομευτική" σημαντική του έργου πέρα από την προσποιητή "ηρωική" επιφάνεια και την υποτιθέμενη δοξολογία προς τον τύραννο.
Πράγμα φυσικά που δεν προξενεί έκπληξη. Ο μόνος τρόπος για να "γλυτώσει" κανείς από τέτοιους ανθρώπους είναι να παίζει με την χαμηλή νοημοσύνη τους εκτός φυσικά αν τα πράγματα οδηγηθούν σε απόλυτη ρήξη με τους καλλιτέχνες και κάθε είδος διπλωματίας, παιγνιδιού και συμβιβασμού φαντάζει "αδύνατο". Τι θα μπορούσε, ας πούμε, να κάνει ένας Κινέζος συνθέτης στην μετασταλινική Κίνα την περίοδο της λεγομένης "Πολιτιστικής Επανάστασης" οπότε η σύμπασα κλασσική μουσική ανακηρύχθηκε ως "προϊόν της εκφυλισμένης Δύσης και της αστικής τάξης της" και οργισμένοι ακτιβιστές έσπαζαν δημοσία τους δίσκους του Μπετόβεν;
Τίποτε περισσότερο από το να διαβάζει τις αρλούμπες του Μάο στο "κόκκινο βιβλιαράκι" του ως εάν ήταν εγκόλπιο καθημερινής προσευχής.
Στην Σοβιετική Ένωση του Στάλιν κάτι ανάλογο, όχι ότι δεν θα ήταν επιθυμητό, αλλά δεν ήταν ωστόσο και ό,τι καλύτερο για μια χώρα με τέτοια μουσική κληρονομιά. Αν μη τι άλλο, οι σοβιετικοί γραφειοκράτες διέθεταν και μια στοιχειώδη κουτοπονηριά ώστε να εκμεταλλευθούν την προπαγανδιστική διάσταση της μουσικής, ενώ οι Κινέζοι υπήρξαν σαφώς πιο "ανυπόμονοι", να τελειώσουν με τον "αστικό κόσμο" και να ξεμπερδέψουν μια και έξω με τους μπελάδες της κριτικής σκέψης και τις "πολυπλοκότητες" της δυτικής μουσικής.
Μπορείτε λοιπόν να παρακολουθήσετε και να ακούσετε στο βίντεο που παρατίθεται άνω την 5η Συμφωνία σε μια αρκετά καλή, αξιοπρεπή ερμηνεία από την Gustav Mahler Jugendorchester που διευθύνει ο Philippe Jordan σε παρουσίαση στο Royal Albert Hall του Λονδίνου πριν από ένα περίπου χρόνο.
Σίγουρα η ερμηνεία αυτή δεν είναι η καλύτερη (μπορεί να θυμηθεί κανείς για παράδειγμα εκείνη την απαράμιλλη του Ροστροπόβιτς αλλά και άλλες), αλλά επελέγη ως υπόσχεση για το μέλλον από ιδιαίτερα ταλαντούχους και πολύ νέους ανθρώπους.
