Με αφορμή ένα κείμενο της Dianathenes, μου προέκυψαν κάποιες σκέψεις πάνω στα θέματα που θίγει η ιστολόγος, τις οποίες και καταθέτω εδώ. Σκέψεις οι οποίες μπορούν να εφάπτονται είτε άμεσα είτε αρκετά έμμεσα στη σύνολη προβληματική του κειμένου, μιας και αναπόφευκτα όταν αναφερόμαστε στον ύπνο (κυριολεκτικά ή μεταφορικά), υποσημαίνεται αντικειμενικά και πρωτίστως μια υποχώρηση του συνειδητού προς όφελος του ασυνειδήτου.
Το θέμα της "συνειδητότητας" (και σε ποιο ποσοστό εντοπιζομένης) στην διαδικασία παραγωγής ενός λογοτεχνικού έργου είναι αρκετά ευρύ, ωστόσο έχω την εντύπωση πως μπορούν να ανιχνευθούν συνοπτικώς ορισμένα ασφαλή "πορίσματα".
Πάντοτε υπήρχαν στη λογοτεχνία , εν είδει άτυπης αντίθεσης, δυο διαφορετικές θεωρήσεις της έννοιας του δημιουργού. Η μία, επιχειρούσε να τον αναγάγει σε ένα είδος "διαμέσου" ανάμεσα σε έναν υπερβατικό ή μη κόσμο της αλήθειας και τους "δέκτες" της τέχνης, και η άλλη προκρίνει περισσότερο την ατομικότητα του δημιουργού έναντι του δημιουργήματός του.
Η πρώτη θεώρηση είναι πιθανόν να είναι ένα είδος γενετικής κληρονομιάς και κυτταρικής ανάμνησης του τρόπου που αντιμετωπίζαν οι πρόγονοί μας τους ραψωδούς, ή οι ύστεροι μεσαιωνικοί και αναγεννησιακοί άνθρωποι τους jongleurs και τους ménestrels . Ως καθαρά "διάμεσα" μιας άλλης αλήθειας που έρχεται με μια "νομιμοποιημένη κοινωνικά" για την περίσταση, όσο και σε μεγάλο ποσοστό "θεατρική" αντισυμβατικότητα να επέμβει στα ανθρώπινα.
Η δεύτερη θεώρηση είναι κυρίως απότοκο της περιόδου της βιομηχανικής επανάστασης του καπιταλισμού, όταν το υποκείμενο δεν μπορούσε παρά να νοιώθει αρκετά "χειραφετημένο" έναντι του συνόλου κόσμου που έπρεπε να "κατακτηθεί" από τις φρέσκες δυνάμεις της Ιστορίας, αν και, η εξατομίκευση ήταν ήδη παρούσα από την εποχή του Chaucer και της πρώιμης νεωτερικότητας.
Ωστόσο, η διαδικασία της εξατομίκευσης στη τέχνη άρχεται σαφώς από πιο παλιά, και μπορεί να ανιχνευθεί από την εποχή του Αρχιλόχου και της Σαπφούς.
Προσωπικά, βρίσκομαι πιο κοντά στην δεύτερη θεώρηση χωρίς φυσικά να αγνοώ την τεράστια δύναμη που ασκεί το ατομικό υποσυνείδητο (ή ακόμα και συλλογικό ασυνείδητο αν σκεφθούμε τον Jung) πάνω στον καλλιτέχνη δημιουργό.
Όπως και στον ύπνο, έτσι και κατά τη διάρκεια της δημιουργίας ο άνθρωπος μένει "ανοιχτός" σε κατακλυσμιαίες δυνάμεις που εξορμούν για να αναφανούν μέσα από τη τέχνη. Ωστόσο έχω την εντύπωση πως η παθητικότητα του (καλλιτεχνικού) "ύπνου" δεν είναι ο ιδανικός όρος -από μόνος του τουλάχιστον- για να οργανώσει κάποιος αυτές τις δυνάμεις σε καλλιτεχνικό αποτέλεσμα.
Βέβαια, η λογοτεχνική δημιουργία προσομοιάζει κάποιες φορές στον πραγματικό ύπνο, ωστόσο υπάρχουν και αρκετές διαφορές mutatis mutandis σε αυτή την μεταφορά.
Κατά τη γνώμη μου δεν είναι δυνατόν να "ξεχωριστεί" το έργο από το δημιουργό του - κάτι τέτοιο είναι αδύνατον, ειδικά με τους όρους που βιώνουμε την τέχνη εδώ και αρκετούς αιώνες.
Ο "ύπνος" από μόνος του χωρίς να είναι ο συγκεκριμένος ύπνος ενός συγκεκριμένου ανθρώπου κάθε φορά είναι εξάλειψη της ατομικότητας, επιστροφή στο αδιαφοροποίητο, κύληση ξανά προς την matrix mundi.
Μετέχει μεν το υποσυνείδητο (το συγκεκριμένο υποσυνείδητο του συγκεκριμένου ανθρώπου) στη τέχνη και μετέχει ισχυρώς, μετέχει όμως και η διαυγής συνείδηση. Χωρίς την δεύτερη, απλά δεν υπάρχει τέχνη.
Δεν μπορεί να καταστεί ο καλλιτέχνης ένα είδος αρτίστικου μέντιουμ. Δεν βλέπω και λόγο για κάτι τέτοιο, και όποτε επιχειρήθηκε, όπως στην "αυτόματη γραφή" των υπερρεαλιστών, είχαμε μεν ενδιαφέροντα αποτελέσματα από την άποψη μιας περαιτέρω κατεργασίας και αφομοίωσής τους σε άλλες φόρμες, δεν είχαμε όμως τέχνη.
Έλειπε σαφώς η δύναμη της συνειδητότητας, ο έλεγχος και η επέμβαση του νου πάνω στα ακατέργαστα και αδιαφοροποίητα περιεχόμενα του υποσυνειδήτου.
Χρειάζεται ο χαλινός του συνειδητού νου και της μετρικής (με μια πολύ ευρεία όσο και μεταφορική έννοια) δυνατότητας και ικανότητας του καλλιτέχνη αναμφίβολα, ούτως ώστε το αδιαφοροποίητο να μην κατακλύσει το συνειδητό με πιθανώς απρόβλεπτα αποτελέσματα, όχι και τόσο επιθυμητά.
Και ακόμα, για να μπορέσουν τα περιεχόμενα του ασυνειδήτου να μορφοποιηθούν σε τέχνη και να προβάλλουν ως "κόσμος" μέσα από τη πρωταρχική λάβα της δημιουργίας.
Όλα αυτά βέβαια, εξαρτώνται και απο το είδος της τέχνης για το οποίο γίνεται λόγος κάθε φορά, όπως επίσης και από τον συγκεκριμένο καλλιτέχνη δημιουργό.
Είναι λογικό το υποσυνείδητο να μην εντοπίζεται στο ίδιο ποσοστό συμμετοχής σε όλους όπως και σε όλα τα είδη των δημιουργών, όμως σε κάθε περίπτωση δεν νοείται τέχνη χωρίς την εισβολή αυτού μέσα στο συνειδητό του καλλιτέχνη.
Η τέχνη, κυρίως, είναι εκείνο ακριβώς το λεπτό αδιόρατο σημείο που κάνει μια ποσότητα (ασυνείδητο) να φεγγοβολεί σε μια ποιότητα (συνειδητό)...Ακριβώς, το λίγο παραπάνω από το χείλος της συσσώρευσης που είναι ικανό να μετατρέψει με μαγικό τρόπο μια αγριεμένα φουσκωμένη θάλασσα στο ίδιο το ιστιοφόρο της έννοιας που θα την πλεύσει.
Και αυτό, έχω την εντύπωση πως είναι αρμοδιότητα του εναργούς ανθρώπου και όχι του "αφημένου" στον "ύπνο".
Κάποτε η παράδοση της μοίρας του δημιουργού σε κάτι υπερπροσωπικό και καθολικό, φαίνεται ανακουφιστική, στο βαθμό που ο,τιδήποτε φαίνεται να αποσείει την προσωπική ευθύνη είναι -και πώς αλλιώς- ένας έμμεσος εξορκισμός του θανάτου.
Ωστόσο, ο δημιουργός δεν μπορεί παρά να ενέχει θέση μυθολογικού ήρωα όταν επιχειρεί να διαστρωματώσει έναν κόσμο μέσα από το χάος.
Για την ακρίβεια, η διαδικασία της καλλιτεχνικής δημιουργίας είναι μια τελετουργική αναπαράσταση αυτής της κοσμολογικής εξόδου από το "τίποτε στο "κάτι", από το αρχέγονο έρεβος στο φως ενός κόσμου, όσο και αν χρειάζεται να αποσύρει πρώτα ο δημιουργός , σε συμβολικό και εννοιολογικό επίπεδο, πρώτα τον υπάρχοντα "κόσμο" πίσω σε χάος.
Όμως ας σταματήσω εδώ για τώρα, και πιθανότατα θα επανέλθω επί του θέματος.
Το θέμα της "συνειδητότητας" (και σε ποιο ποσοστό εντοπιζομένης) στην διαδικασία παραγωγής ενός λογοτεχνικού έργου είναι αρκετά ευρύ, ωστόσο έχω την εντύπωση πως μπορούν να ανιχνευθούν συνοπτικώς ορισμένα ασφαλή "πορίσματα".
Πάντοτε υπήρχαν στη λογοτεχνία , εν είδει άτυπης αντίθεσης, δυο διαφορετικές θεωρήσεις της έννοιας του δημιουργού. Η μία, επιχειρούσε να τον αναγάγει σε ένα είδος "διαμέσου" ανάμεσα σε έναν υπερβατικό ή μη κόσμο της αλήθειας και τους "δέκτες" της τέχνης, και η άλλη προκρίνει περισσότερο την ατομικότητα του δημιουργού έναντι του δημιουργήματός του.
Η πρώτη θεώρηση είναι πιθανόν να είναι ένα είδος γενετικής κληρονομιάς και κυτταρικής ανάμνησης του τρόπου που αντιμετωπίζαν οι πρόγονοί μας τους ραψωδούς, ή οι ύστεροι μεσαιωνικοί και αναγεννησιακοί άνθρωποι τους jongleurs και τους ménestrels . Ως καθαρά "διάμεσα" μιας άλλης αλήθειας που έρχεται με μια "νομιμοποιημένη κοινωνικά" για την περίσταση, όσο και σε μεγάλο ποσοστό "θεατρική" αντισυμβατικότητα να επέμβει στα ανθρώπινα.
Η δεύτερη θεώρηση είναι κυρίως απότοκο της περιόδου της βιομηχανικής επανάστασης του καπιταλισμού, όταν το υποκείμενο δεν μπορούσε παρά να νοιώθει αρκετά "χειραφετημένο" έναντι του συνόλου κόσμου που έπρεπε να "κατακτηθεί" από τις φρέσκες δυνάμεις της Ιστορίας, αν και, η εξατομίκευση ήταν ήδη παρούσα από την εποχή του Chaucer και της πρώιμης νεωτερικότητας.
Ωστόσο, η διαδικασία της εξατομίκευσης στη τέχνη άρχεται σαφώς από πιο παλιά, και μπορεί να ανιχνευθεί από την εποχή του Αρχιλόχου και της Σαπφούς.
Προσωπικά, βρίσκομαι πιο κοντά στην δεύτερη θεώρηση χωρίς φυσικά να αγνοώ την τεράστια δύναμη που ασκεί το ατομικό υποσυνείδητο (ή ακόμα και συλλογικό ασυνείδητο αν σκεφθούμε τον Jung) πάνω στον καλλιτέχνη δημιουργό.
Όπως και στον ύπνο, έτσι και κατά τη διάρκεια της δημιουργίας ο άνθρωπος μένει "ανοιχτός" σε κατακλυσμιαίες δυνάμεις που εξορμούν για να αναφανούν μέσα από τη τέχνη. Ωστόσο έχω την εντύπωση πως η παθητικότητα του (καλλιτεχνικού) "ύπνου" δεν είναι ο ιδανικός όρος -από μόνος του τουλάχιστον- για να οργανώσει κάποιος αυτές τις δυνάμεις σε καλλιτεχνικό αποτέλεσμα.
Βέβαια, η λογοτεχνική δημιουργία προσομοιάζει κάποιες φορές στον πραγματικό ύπνο, ωστόσο υπάρχουν και αρκετές διαφορές mutatis mutandis σε αυτή την μεταφορά.
Κατά τη γνώμη μου δεν είναι δυνατόν να "ξεχωριστεί" το έργο από το δημιουργό του - κάτι τέτοιο είναι αδύνατον, ειδικά με τους όρους που βιώνουμε την τέχνη εδώ και αρκετούς αιώνες.
Ο "ύπνος" από μόνος του χωρίς να είναι ο συγκεκριμένος ύπνος ενός συγκεκριμένου ανθρώπου κάθε φορά είναι εξάλειψη της ατομικότητας, επιστροφή στο αδιαφοροποίητο, κύληση ξανά προς την matrix mundi.
Μετέχει μεν το υποσυνείδητο (το συγκεκριμένο υποσυνείδητο του συγκεκριμένου ανθρώπου) στη τέχνη και μετέχει ισχυρώς, μετέχει όμως και η διαυγής συνείδηση. Χωρίς την δεύτερη, απλά δεν υπάρχει τέχνη.
Δεν μπορεί να καταστεί ο καλλιτέχνης ένα είδος αρτίστικου μέντιουμ. Δεν βλέπω και λόγο για κάτι τέτοιο, και όποτε επιχειρήθηκε, όπως στην "αυτόματη γραφή" των υπερρεαλιστών, είχαμε μεν ενδιαφέροντα αποτελέσματα από την άποψη μιας περαιτέρω κατεργασίας και αφομοίωσής τους σε άλλες φόρμες, δεν είχαμε όμως τέχνη.
Έλειπε σαφώς η δύναμη της συνειδητότητας, ο έλεγχος και η επέμβαση του νου πάνω στα ακατέργαστα και αδιαφοροποίητα περιεχόμενα του υποσυνειδήτου.
Χρειάζεται ο χαλινός του συνειδητού νου και της μετρικής (με μια πολύ ευρεία όσο και μεταφορική έννοια) δυνατότητας και ικανότητας του καλλιτέχνη αναμφίβολα, ούτως ώστε το αδιαφοροποίητο να μην κατακλύσει το συνειδητό με πιθανώς απρόβλεπτα αποτελέσματα, όχι και τόσο επιθυμητά.
Και ακόμα, για να μπορέσουν τα περιεχόμενα του ασυνειδήτου να μορφοποιηθούν σε τέχνη και να προβάλλουν ως "κόσμος" μέσα από τη πρωταρχική λάβα της δημιουργίας.
Όλα αυτά βέβαια, εξαρτώνται και απο το είδος της τέχνης για το οποίο γίνεται λόγος κάθε φορά, όπως επίσης και από τον συγκεκριμένο καλλιτέχνη δημιουργό.
Είναι λογικό το υποσυνείδητο να μην εντοπίζεται στο ίδιο ποσοστό συμμετοχής σε όλους όπως και σε όλα τα είδη των δημιουργών, όμως σε κάθε περίπτωση δεν νοείται τέχνη χωρίς την εισβολή αυτού μέσα στο συνειδητό του καλλιτέχνη.
Η τέχνη, κυρίως, είναι εκείνο ακριβώς το λεπτό αδιόρατο σημείο που κάνει μια ποσότητα (ασυνείδητο) να φεγγοβολεί σε μια ποιότητα (συνειδητό)...Ακριβώς, το λίγο παραπάνω από το χείλος της συσσώρευσης που είναι ικανό να μετατρέψει με μαγικό τρόπο μια αγριεμένα φουσκωμένη θάλασσα στο ίδιο το ιστιοφόρο της έννοιας που θα την πλεύσει.
Και αυτό, έχω την εντύπωση πως είναι αρμοδιότητα του εναργούς ανθρώπου και όχι του "αφημένου" στον "ύπνο".
Κάποτε η παράδοση της μοίρας του δημιουργού σε κάτι υπερπροσωπικό και καθολικό, φαίνεται ανακουφιστική, στο βαθμό που ο,τιδήποτε φαίνεται να αποσείει την προσωπική ευθύνη είναι -και πώς αλλιώς- ένας έμμεσος εξορκισμός του θανάτου.
Ωστόσο, ο δημιουργός δεν μπορεί παρά να ενέχει θέση μυθολογικού ήρωα όταν επιχειρεί να διαστρωματώσει έναν κόσμο μέσα από το χάος.
Για την ακρίβεια, η διαδικασία της καλλιτεχνικής δημιουργίας είναι μια τελετουργική αναπαράσταση αυτής της κοσμολογικής εξόδου από το "τίποτε στο "κάτι", από το αρχέγονο έρεβος στο φως ενός κόσμου, όσο και αν χρειάζεται να αποσύρει πρώτα ο δημιουργός , σε συμβολικό και εννοιολογικό επίπεδο, πρώτα τον υπάρχοντα "κόσμο" πίσω σε χάος.
Όμως ας σταματήσω εδώ για τώρα, και πιθανότατα θα επανέλθω επί του θέματος.
*****************************************************************
Κατ'εξαίρεσιν για αυτή την ανάρτηση τα σχόλια θα είναι ανοιχτά.
5 comments:
Κατά την γνώμη μου το έργο, τα μεγάλα έργα της ανθρωπότητας, ο χρυσούς αιώνας, έγιναν από αυτή την συνάντηση του Πνεύματος και του Νου.
Ο δημιουργός είναι Πνεύμα. Δεν μπορώ να βρω πιο αιθέρια κατάσταση, πιο φευγαλέα, πιο ακατέργαστη, πιο ειλικρινή, πιο αψεγάδιστη, πιο ηρωική και πιο αγία από εκείνη του Υπνου ( ίσως και το μεταίχμιο ύπνου-ξύπνιου) που να είναι πιο κοντά στην περιγραφή του ελεύθρου Πνεύματος.
Υστερα έρχεται ο Νους. Αυτός είναι ένα τρομερό όπλο που μπορεί να μεταμορφώσει ό,τι συνέλαβε το Πνεύμα σε έργο τέχνης ή σε ένα θλιβερό αποκαϊδι του πνεύματος.
Αυτός είναι ο προβληματισμός μου. Ο Νους, ναι που προσδίδει το ύφος, που επεξεργάζεται αυτό που "ένιωσε" το πνεύμα. Λέω ένιωσε γιατί το πνεύμα επικενντρώνεται στο μη ορατό ενώ ο νους στο ορατό.
Παρεμένω στο ύφος επομένως.
Ποιος είναι ο τρόπος ώστε να παραμείνει το πνεύμα ελεύθερο -πιο κοντά στην αλήθεια- παρά την επέμβαση του -διαυγούς-νου;
Παράδειγμα:
Σε ένα χάλασμα είναι εμφανής ο χρόνος. Σε μια αναστήλωση είναι εμφανής η επέμβαση του ανθρώπου. Του καλλιτέχνη ανθρώπου. Που έχει την γνώση, την πείρα και την αισθητική να το αναστηλώσει. Δεν με ενοχλεί αλλά με προβληματίζει αυτό το ιδιαίετρο"ύφος" που θα αποκτήσει το κτίσμα μετά από αυτή την παρέμβαση.
Συμφωνώ σε αυτό. Ναι, δεν είναι καλλιτεχνική δημιουργία ένα τέχνασμα όπως η αυτόματη γραφή, δεν είναι ο δημιουργός ένα μέντιουμ, χρειάζεται όπως το λες
"ο έλεγχος και η επέμβαση του νου πάνω στα ακατέργαστα και αδιαφοροποίητα περιεχόμενα του υποσυνειδήτου".
Θα αλλάξω τον όρο υποσυνείδητο και θα μιλήσω για Πνεύμα.
Πολύ ευχαριστώ για το μακρύ αφιέρωμα στο κείμενό μου Διονύση. Θα προσπαθήσω να σχολιάσω αρχίζοντας από εδώ:
"Όπως και στον ύπνο, έτσι και κατά τη διάρκεια της δημιουργίας ο άνθρωπος μένει "ανοιχτός" σε κατακλυσμιαίες δυνάμεις που εξορμούν για να αναφανούν μέσα από τη τέχνη. Ωστόσο έχω την εντύπωση πως η παθητικότητα του (καλλιτεχνικού) "ύπνου" δεν είναι ο ιδανικός όρος -από μόνος του τουλάχιστον- για να οργανώσει κάποιος αυτές τις δυνάμεις σε καλλιτεχνικό αποτέλεσμα".
Έκείνο που με κάνει να προσέχω ιδιάιτερα τον ύπνο ΔΕΝ είναι η παθητικότητά του αλλά η έλλειψη του ύφους. Το σημειώνω στο κείμενό με την φράση:
"Οταν όμως κοιμάμαι όλα αυτά τα προσωπεία αλλά και τα πραγματικά, όλα τα ύφη που εναλλάσσονται καθημερινά στο πρόσωπό μου καθώς ζω, αισθάνομαι ή υποκρίνομαι εξαφανίζονται. Είναι τότε το πραγματικό μου πρόσωπο έτσι όπως το έχει σμιλέψει μόνο ο χρόνος".
Αναγκάστηκα να τα αναρτήσω αποσπασματικά. Μου έβγαζε σφάλμα παρά τις οδηγίες σου....:)
Ντιάνα σ'ευχαριστώ για τις καταθέσεις των απόψεών σου.
Σε κάθε περίπτωση ο ύπνος είναι, ή μπορεί να είναι, η γέφυρα που μας ενώνει με το μυστήριο με έναν πιο άμεσο τρόπο, όσο απόλυτη εμμεσότητα προς την πραγματικότητα φαντάζει ο ίδιος...
Από αυτή την άποψη ενέχει σαφώς κοινούς τόπους με την καλλιτεχνική δημιουργία, όσους περιορισμούς ή ερωτηματικά μπορεί να εμφανίζει μια τέτοια ταύτιση-συγκριτική αναγωγή.
Όπως και να έχει, πιστεύω πάντα πως ο Νους (μιας και το Πνεύμα είναι μεγάλη υπόθεση να συζητηθεί, υπάρχουν πολλές ερμηνείες-δηλώσεις του) εδώ είναι τουλάχιστον το κρίσιμο πέρασμα από την αμορφία στη μορφή, από το ασυνείδητο στο συνειδητό, από τον Κόσμο σε Ιστορία, από την Εδέμ σε ζωή...και σε τελική ανάλυση από το Πνεύμα πάλι σε Πνεύμα σε οδυσσειακή ποντοπορεία μέσα στην ύλη...
Αναφορικά προς την καλλιτεχνική δημιουργία ο Νους είναι, και όπως καταλαβαίνω συμφωνείς επ'αυτού, ο μοχλός εξαγωγής των γεγονότων, το πάντοτε Novum Organum (για να θυμηθούμε τον Francis Bacon), τόσο παλαιό όσο ο κόσμος και τόσο νέο, όσο η πτητική ανάδυση της στιγμής στο έλος του χρόνου...
Post a Comment